Parool: Toneelstuk over klokkenluider Ad Bos is een ode aan lastige mensen: ‘Ik heb geen greintje spijt’

Het toneelstuk Klokkenluider vertelt het verhaal van Ad Bos, die 25 jaar geleden de bouwfraude aankaartte. Hij bleef berooid achter, woonde in een camper, maar behield zijn strijdlust. ‘Ik kon al uittekenen dat we alles kwijt zouden raken.’

Roelf Jan Duin19 mei 2023

Ad Bos is maandag onderweg naar de rechtbank in Breda. Een kwart eeuw nadat hij de bouwfraude heeft geopenbaard is de juridische strijd die hij voert nog altijd niet ten einde. “Procederen is niet mijn hobby hoor,” zegt hij tijdens een tussenstop in Amsterdam. “Ik doe het eerder uit idealisme. In oktober van dit jaar is het 25 jaar geleden dat alles begon. Dan stop ik, dan is het mooi geweest.”

Op deze dag kruist hij de degens met landsadvocaat Pels Rijcken, die hem een loer draaide nadat hij de schaduwboekhouding van bouwbedrijven had geopenbaard waaruit bleek dat zij illegale prijsafspraken maakten en ambtenaren werden omgekocht.

Bos werd ’s lands bekendste klokkenluider, zijn melding leidde tot een parlementaire enquête, maar ook tot zijn eigen ondergang: hij verloor zijn baan, zijn huis en zijn geld en werd vervolgd. Uiteindelijk werd hij overal van vrijgesproken, maar van werkelijk eerherstel was nooit sprake.

Het systeem tegen de burger

“Misschien is dit toneelstuk daar wel een klein onderdeel van,” zegt Erris van Ginkel, regisseur van Klokkenluider, het toneelstuk waarmee toneelgezelschap Toetssteen zondag voor het eerst optreedt in Het Amsterdams Theaterhuis.

Klokkenluider past in een serie stukken waarin Van Ginkel, die eerder al het drama rond de Noord/Zuidlijn en de ondergang van het Slotervaartziekenhuis vertaalde naar een theaterstuk, het spanningsveld tussen het ‘systeem’ en de burger blootlegt.

“Het lag voor de hand dat ik ook een stuk zou schrijven over de toeslagenaffaire, maar ik vond mezelf daar toch niet de juiste persoon voor, vanwege de discriminatiecomponent. Wel vroeg ik me af waarom geen enkele ambtenaar naar de media stapte om dit aan te kaarten. En zo kwam ik uit bij het onderwerp klokkenluiders, met Ad Bos als meest sprekende voorbeeld.”

Camper

Bos wist waar hij aan begon, toen hij in 1998 besloot naar buiten te treden. “Ik heb aan mijn vrouw gevraagd: sta je achter me? Want anders doe ik het niet. Ik kon al uittekenen wat er met ons zou gebeuren, dat we alles kwijt zouden raken.”

En inderdaad: Bos en zijn vrouw moesten door de jarenlange geldverslindende juridische strijd hun villa opgeven en woonden drie jaar in een camper. “Ik krijg al 25 jaar de vraag of ik spijt heb dat ik de zaak naar buiten bracht. En al 25 jaar antwoord ik dat ik er geen greintje spijt van heb. Wat het me heeft opgeleverd? Een hoop ellende, maar misschien heb ik een steentje bij kunnen dragen aan een cultuurverandering.”

Van Ginkel bleef bewust weg van details van de zaak, die in meerdere strekkende meters aan dossiermappen is vastgelegd. “Als theatermaker heb ik me gericht op het persoonlijke drama. Het verhaal van Ad is vaak tenhemelschreiend, maar soms ook onbedoeld komisch. Toen hij op het dieptepunt van zijn ellende was aanbeland kreeg hij van de minister van Binnenlandse Zaken loopbaanadvies aangeboden, inclusief sollicitatietraining. Zoiets ontstaat natuurlijk uit goede bedoelingen, geen enkele ambtenaar staat op met het idee: laat ik vandaag eens een burger het leven zuur maken. En toch raken mensen vermalen door het systeem. Zijn het incidenten? Komt het voort uit onhandigheid of miscommunicatie? Of staat het voor iets groters?”

Bos: “Je ziet het bij de gaswinning in Groningen, of bij de toeslagenaffaire. Ik kan de verhalen daarover bijna niet lezen, zo erg grijpt het me aan.”

De wet van de lastige mensen

Het toneelstuk Klokkenluider is een ‘ode aan lastige mensen’ zegt Van Ginkel. “Het zijn altijd lastige mensen die veranderingen tot stand brengen. Tegelijkertijd zijn we niet van ze gediend. De wet van de lastige mensen luidt dat de groep zich altijd tegen hen keert als ze ingewikkelde vragen stellen of misstanden aankaarten.”

Bos: “Het systeem sluit zich en de boodschapper wordt monddood gemaakt. Dat gebeurt keer op keer.” Hij vindt zichzelf geen lastige man. “Misschien wel voor de overheid, maar niet voor mijn omgeving. Bovendien kan ik goed relativeren. Dat is mijn redding geweest, anders had ik nu in het gesticht gezeten.”

Bos was bij de try-out van het stuk, en vond het prachtig. Na de zondagmatinee zal hij vragen uit de zaal beantwoorden. De bouwfraude blijft altijd aan hem verbonden, maar dit najaar, hij is dan 75, wil hij het afsluiten. Hij strijdt nu nog tegen de landsadvocaat, bij wie hij destijds aanklopte met de schaduwboekhouding, en die, volgens Bos ‘binnen twee dagen’ de tip had doorgespeeld naar de staat, en daarmee dubbelspel zou hebben gespeeld en de geheimhoudingsplicht geschonden.

Bos gaat er nog steeds vanuit dat de overheid en landsadvocaat hem volledig rehabiliteren. “Maar in oktober verbrand ik ritueel alle dossiers,” zegt hij. Van Ginkel lacht, hij kan maar moeilijk geloven dat Bos de strijd werkelijk opgeeft. De wet van de lastige mensen schrijft immers ook voor dat als ze beet hebben, ze maar moeilijk loslaten.

Klokkenluider is vanaf vrijdag 19 mei t/m 28 mei te zien in Het Amsterdams Theaterhuis op het WG-Terrein in Amsterdam-West.